Τo ζήτημα των ικανοτήτων

Η κοινωνία, ως ζωντανός οργανισμός, συνεχώς αλλάζει και μαζί με αυτήν αλλάζουν και οι απαιτήσεις της. Υπάρχουν ικανότητες, οι οποίες ανέκαθεν ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της εκάστοτε κοινωνίας, αλλά υπάρχουν και ικανότητες, των οποίων η ανάγκη προκύπτει με την εξέλιξη της. Η απόκτηση ικανοτήτων είναι μία ενεργητική διαδικασία, στην οποία το άτομο καλείται να δρα συνεχώς προκειμένου να εξελίσσεται μέσα από αυτήν. Η απόκτηση ικανοτήτων προϋποθέτει μία διαδικασία μάθησης. Συνεπώς, ως αφετηρία έχει την πράξη και έπεται η θεωρία (Dewey 1966).

Οι ικανότητες σύμφωνα με την Cimatti διακρίνονται σε προσωπικού (personal skills) και κοινωνικού επιπέδου (social skills). Oι προσωπικές ικανότητες είναι, κυρίως. γνωστικές ενώ οι κοινωνικές είναι πιο σχετικές με την ικανότητα του ατόμου να ανταποκριθεί σε ποικίλες κοινωνικές περιστάσεις (Cimatti, 2021). Οι προσωπικές απευθύνονται κυρίως στα ατομικά οφέλη, ενώ οι κοινωνικές στα κοινωνικά οφέλη. Φυσικά, υπάρχει άμεση διασύνδεση ανάμεσα σε ατομικό και κοινωνικό όφελος, καθώς μόνο αν το άτομο ωφεληθεί σε προσωπικό επίπεδο θα καταφέρει να ωφελήσει κατ’ επέκταση και την κοινωνία.

Σημαντικό στο σημείο αυτό κρίνεται να αναφερθεί, ότι ακριβώς, επειδή η κοινωνική ικανότητα φύεται από την κοινωνία και αξιολογείται από αυτήν, δεν επαρκεί η αυτοεκτίμηση του ατόμου σε σχέση με την ύπαρξη της ικανότητας αλλά και η γνώμη του κοινωνικού περίγυρου. Η ένταξη σε ομάδες, συλλόγους και οργανώσεις δίνει στο άτομο ερεθίσματα και το οδηγεί στην εξέλιξη και χρήση συγκεκριμένων δεξιοτήτων (Dewey, 1966).

Φυσικά, η επιρροή, που έχει η ομάδα στα μέλη της, θα πρέπει να εξετάζεται με βάση την κριτική ικανότητα, το χαρακτήρα και τις αξίες του εκάστοτε ατόμου. Το άτομο, που εμπλέκεται στη διαδικασία των ικανοτήτων, είναι ένα άτομο με πλήρη επίγνωση της ευθύνης του για το μέλλον του. Αυτός, ,άλλωστε, είναι και ο λόγος, που προσπαθεί να αποκτήσει ικανότητες, ώστε να ορίζει ο ίδιος τη ζωή του. Η διαμόρφωση αυτής της στάσης ζωής θέτει τον άνθρωπο στο κέντρο των καταστάσεων αλλά κυρίως της ζωής του (Γουγουλάκης, 2012).

Οι ικανότητες, που κρίνονται απαραίτητες από τη σημερινή κοινωνία, ονομάζονται και ικανότητες του 21ου αιώνα και αποτελούν ένα σύνολο ικανοτήτων, προθέσεων και γνώσεων. Αρκετοί οργανισμοί, που ασχολούνται με το ζήτημα, έχουν συγκεντρώσει τις απαραίτητες αυτές ικανότητες.  Έτσι, προκύπτουν οι "βασικές ικανότητες" μέρος των οποίων αποτελούν η " ικανότητα χρήσης της γλώσσας, συμβόλων και κειμένων διαδραστικά" (ΟΟΣΑ 2005), η "ψηφιακή ικανότητα" (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2006), η "κριτική σκέψη και επίλυση προβλημάτων" (P21 2016), η " ικανότητα να σχετίζεσαι καλά με άλλους" (ΟΟΣΑ 2005), η "αίσθηση πρωτοβουλίας και επιχειρηματικότητας" (Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2006) και η "δημιουργικότητα και καινοτομία" (P21 2016).

Σύμφωνα με την Cimatti (2021) υπάρχουν οι ήπιες ικανότητες (soft skills) και οι σκληρές ικανότητες (hard skills). Στο παρόν άρθρο κρίνεται σκόπιμο να μελετηθούν εκτενώς οι ήπιες ικανότητες καθώς αυτές είναι οι άμεσα συσχετιζόμενες με τον ανθρώπινο παράγοντα.

Ως ήπιες ικανότητες (soft skills) θα μπορούσαν να θεωρηθούν η ικανότητα της επίλυσης προβλημάτων, η ανάλυση και σύνθεση της πληροφορίας, η αυτόνομη – ανεπηρέαστη κριτική, η αποτελεσματική επικοινωνία, η δια βίου μάθηση, η ομαδικότητα, η καινοτομία και η οργάνωση.

Οι ήπιες ικανότητες (soft skills) διακρίνονται σε προσανατολισμένες προς τον εαυτό (self oriented) και προσανατολισμένες προς τους άλλους (other oriented). Οι προσανατολισμένες προς τον εαυτό, ήπιες ικανότητες (self oriented, soft skills) θα μπορούσε να πει κανείς ότι ταιριάζουν με αυτές, που αναφέρθηκαν πιο πάνω ως σχετιζόμενες με το προσωπικό επίπεδο ενώ οι προσανατολισμένες προς τους άλλους (other oriented) ταιριάζουν περισσότερο με αυτές, που αναφέρθηκα ως σχετιζόμενες με το κοινωνικό επίπεδο. Οι ικανότητες προσανατολισμένες προς τον εαυτό (self oriented) απαιτούν την προσωπική προσπάθεια του ανθρώπου για να τις κατανοήσει και να τις εξελίξει ενώ οι προσανατολισμένες προς τους άλλους (other oriented) εντοπίζονται και εξελίσσονται μέσω των διαπροσωπικών σχέσεων.

Ορισμένα ευρωπαϊκά προγράμματα έχουν αποπειραθεί να ορίσουν και να μελετήσουν το ζήτημα των ικανοτήτων . Ένα από αυτά είναι το "Tuning" στο οποίο οι ήπιες ικανότητες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: Διαπροσωπικές (interpersonal), Εργαλειακές (instrumental) και Συστημικές (systematic). Οι εργαλειακές ικανότητες αντιστοιχούν σε γνωστικές, μεθοδολογικές, τεχνολογικές και γλωσσικές ικανότητες. Οι διαπροσωπικές μπορούν να χωριστούν σε δύο ομάδες: ατομικές και κοινωνικές. Τέλος, οι συστημικές ικανότητες θεωρούνται οργανωτικές, επιχειρηματικές και ηγετικές ικανότητες (Poblete, 2015).